Ποιοι ήταν οι πράκτορες της ΚGΒ στις Ηνωμένες Πολιτείες

Τα αποκαλυπτικά αρχεία των σοβιετικών μυστικών υπηρεσιών που πουλήθηκαν στην Αμερική για να ενισχυθεί το ταμείο συντάξεων των υπαλλήλων της ρωσικής υπηρεσίας πληροφοριών

του ANAΣΤΑΣΗ ΒΙΣΤΩΝΙΤΗ

Tην άνοιξη του 1993 ο Αλεξάντρ Βασίλιεφ, δημοσιογράφος της Κομσομόλσκαγια Πράβντακαι πρώην πράκτορας της ΚGΒ, έλαβε ένα μήνυμα από τον Γιούρι Κομπαλάντζε, υπεύθυνο Τύπου της Διεθνούς Υπηρεσίας Πληροφοριών SRV που διαδέχθηκε την ΚGΒ. Ο Κομπαλάντζε τον καλούσε στο γραφείο του στην οδό Κολπάντσι 13, κοντά στην πλατεία Λουμπάνκα της Μόσχας, προκειμένου να συζητήσουν, χωρίς να του αναφέρει για ποιο ζήτημα. Ο Βασίλιεφ υπέθεσε ότι το αντικείμενο της συζήτησης ήταν τα αρνητικά άρθρα που είχε δημοσιεύσει τελευταία σχετικά με κάποια θέματα κατασκοπείας, όμως έκανε λάθος. Ο Κομπαλάντζε ήθελε να του προτείνει κάτι το οποίο παλαιότερα θα εθεωρείτο εξωφρενικό.

Ο εκδοτικός οίκος Crown, είπε, παράρτημα του κολοσσιαίου συγκροτήματος Random Ηouse, είχε υποβάλει στις ρωσικές μυστικές υπηρεσίες μια δελεαστική πρόταση: θα κατέθετε ένα σοβαρό χρηματικό ποσό στο συνταξιοδοτικό ταμείο των υπαλλήλων της SRV. Το αντάλλαγμα από την πλευρά των μυστικών υπηρεσιών ήταν να προσφέρουν τα αναγκαία ντοκουμέντα από τα απόρρητα αρχεία της ΚGΒ για να γραφούν πέντε βιβλία τα οποία θα αναφέρονταν στην κρίση των πυραύλων στην Κούβα το 1962, στη δολοφονία του Τρότσκι στο Μεξικό το 1940 και στην κατασκοπευτική δραστηριότητα των Σοβιετικών στις ΗΠΑ, στη Βρετανία και στο Δυτικό Βερολίνο.

Η σχετική συμφωνία ανάμεσα στον εκδοτικό οίκο και στην Ενωση Αποστράτων της πρώην ΚGΒ είχε ήδη υπογραφεί. Το κάθε βιβλίο θα το έγραφαν δύο συγγραφείς: ο ένας θα ήταν Αμερικανός και ο άλλος Ρώσος. Σύμφωνα με τον Κομπαλάντζε, ο πλέον αρμόδιος από ρωσικής πλευράς ήταν ο Βασίλιεφ, ο οποίος έπειτα από κάποιους δισταγμούς ανέλαβε και στρώθηκε στη δουλειά αναδιφώντας στους φακέλους και αποδελτιώνοντας, φωτοτυπώντας και καταγράφοντας τα πιο σημαντικά έγγραφα.

Αν αυτά ακούγονται σήμερα υπερρεαλιστικά, το 1993 δεν ήταν. Η καταστρεπτική προεδρία Γέλτσιν είχε συνέπειες ακόμη και στις συντάξεις των κατασκόπων και των υπαλλήλων της ΚGΒ. Και ένα τρύπιο δολάριο εκείνη την εποχή είχε αξία. Ο Βασίλιεφ πείστηκε να αναλάβει τη δουλειά για λόγους που δεν ξεκαθαρίζονται απολύτως στην εισαγωγή του στο βιβλίο. Το υλικό που συνέλεξε- πραγματικός θησαυρός- απετέλεσε το λεγόμενο «αρχείο Βασίλιεφ» (φθάνει τις 1.115 σελίδες). Βεβαίως, το πρόγραμμα σταμάτησε κάποια στιγμή διότι για άγνωστους λόγους οι εκδόσεις Crown απέσυραν το ενδιαφέρον τους.


Πόλεμος στο σκοτάδι

Φωτοτυπία εγγράφου της ΚGΒ του 1945, όπου εμφανίζεται το δίκτυο των πρακτόρων που ασχολούνταν με θέματα επιστήμης και τεχνολογίας και όπου περιγράφονται οι κατάσκοποι οι οποίοι ανήκαν στην ομάδα του Τζούλιους Ρόζενμπεργκ (αρχείο Αλεξάντρ Βασίλιεφ)

Τα πέντε βιβλία δεν γράφτηκαν. Αλλά το αρχείο αξιοποιήθηκε από δύο γνωστούς ιστορικούς, τον Τζον Ερλ Χέινς και τον Χάρβεϊ Κέλερ. Το αποτέλεσμα ήταν μια ογκώδης μελέτη υπό μορφήν χρονικού, που διαβάζεται απνευστί σχεδόν, σαν να πρόκειται για αστυνομικό μυθιστόρημα καταιγιστικής δράσης, όπου η σκιά της αλήθειας φαντάζει πιο βαριά κι από την ίδια την αλήθεια.

Καλύπτει δύο δεκαετίες: του ΄30 και του ΄40. Και εξηγεί πολλά απ΄ όσα συνέβησαν αργότερα στον Ψυχρό Πόλεμο, για τον οποίο η εικόνα που έχουμε παραμένει και σήμερα ελλιπής. Αποδεικνύει επιπλέον ότι δεν υπάρχει περίπτωση να καταλάβει κανείς τι ακριβώς συνέβη εκείνη την εποχή αν δεν έχει γνώση των ντοκουμέντων των μυστικών υπηρεσιών, όπου συνειδητοποιούμε ότι αυτό που είχε σημασία δεν ήταν τόσο το ποιος διέθετε τη δύναμη να κάνει τι, αλλά το ποιος και τι γνώριζε και πώς η γνώση και η πληροφορία μετατρέπονταν σε στρατιωτικό, επιστημονικό και κοινωνικό πλεονέ κτημα.

Επρόκειτο για έναν άλλον πόλεμο που διεξαγόταν στο σκοτάδι, στο μπουντουάρ, στα εργαστήρια, στα ΜΜΕ, στην κοινωνία αυτών που είχαν πρόσβαση στις πληροφορίες και τις μετέφεραν σε όσους μπορούσαν να τις μετατρέψουν σε πολιτική ισχύ. Η εικόνα που σχηματίζουμε βεβαίως από τα αρχεία και τη δράση της ΚGΒ είναι μισή, αφού δεν συμπληρώνεται με ντοκουμέντα της άλλης πλευράς, κι ας είναι γνωστό ότι η CΙΑ σε σχέση με τη βρετανική Μ16- και πολύ περισσότερο με την ΚGΒ που συνέχιζε την παράδοση της διαβόητης τσαρικής Οχράνα- ήταν «παιδικός σταθμός».

Στην περίοδο του Ψυχρού Πολέμου είχαν δημιουργηθεί ψευδείς εικόνες για το ποιοι επιφανείς είχαν στρατολογηθεί στη Δύση από τους Σοβιετικούς και ποιοι όχι. Τα ντοκουμέντα αυτού του βιβλίου διαλύουν οριστικά τον μύθο ότι ο Τζούλιους και η Εθελ Ρόζενμπεργκ δεν ήταν κατάσκοποι- οι μόνοι, εν τούτοις, που εκτελέστηκαν στις ΗΠΑ. Ο Τζούλιους Ρόζενμπεργκ υπήρξε ο σημαντικότερος κατάσκοπος στην Αμερική και, όπως αποδεικνύουν τα σχετικά ντοκουμέντα, η αποκάλυψή του συνέβη για λόγους περίπου τυχαίους. Το γεγονός ότι ουδέποτε ο ίδιος το παραδέχθηκε δεν αποδεικνύει απολύτως τίποτε. Ηταν αρχή τότε να μην ομολογεί κανείς, έστω και προ του τέλους, για προφανείς λόγους. Πρώτον, ο Ρόζενμπεργκ ήταν βαθύτατα ιδεολόγος και πίστευε ότι υπηρετούσε έναν μεγάλο σκοπό. Δεύτερον, αν ομολογούσε θα εθεωρείτο προδότης. Και, τρίτον, ενδεχόμενη ομολογία του θα έθετε σε κίνδυνο πολλούς άλλους που ανήκαν στο κατασκοπευτικό του δίκτυο.


Οι δίκες της Μόσχας

Ο Ρόζενμπεργκ συνελήφθη εξαιτίας των πληροφοριών που διοχέτευσε στο Εφ Μπι Αϊ μια άλλη κατάσκοπος-«κλειδί», η Ελίζαμπεθ Μπέντλεϊ, η οποία τα «ξέρασε όλα» (ούτε ένα ούτε δύο, αλλά 150 ονόματα έδωσε στην υπηρεσία του Χούβερ) και οι πληροφορίες της ήταν εκείνες που βοήθησαν να ξηλωθεί μια για πάντα το περίτεχνα κατασκευασμένο κατασκοπευτικό δίκτυο της ΚGΒ.

Στο βιβλίο αυτό όμως τονίζεται και κάτι άλλο, εξίσου σημαντικό: η αποδυνάμωση του κατασκοπευτικού δικτύου των Σοβιετικών μετά τις δίκες της Μόσχας το 1937, όταν οι πράκτορες ή οι επικεφαλής σταθμάρχες της ΚGΒ στις ΗΠΑ δεν ήξεραν από ποιον προϊστάμενο στη Μόσχα θα έπαιρναν εντολές τη μία ημέρα και ποιος θα τον αντικαθιστούσε την επομένη, διότι οι εκκαθαρίσεις του Στάλιν δεν είχαν βεβαίως αφήσει αλώβητες τις μυστικές υπηρεσίες, τουλάχιστον ως την ημέρα που αφεντικό τους θα ανελάμβανε ο Μπέρια. Πέραν αυτών ας προστεθεί και το ότι ο έλεγχος που προσπαθούσε να ασκήσει στο δίκτυο η κεντρική υπηρεσία ήταν συχνά ασφυκτικός, με αποτέλεσμα μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο να επιταχυνθεί η διαδικασία της διάλυσής του.


Υπεράνω υποψίας

Στο βιβλίο υπάρχουν πλήθος ιστορίες, η μία πιο συναρπαστική από την άλλη. Διαλύονται επίσης και κάποιοι μύθοι. Μαθαίνουμε, λ.χ., ότι ο Ρόμπερτ Οπενχάιμερ, επικεφαλής του Μanhattan Ρroject για την κατασκευή της ατομικής βόμβας στο Λος Αλαμος, ουδέποτε υπήρξε κατάσκοπος των Σοβιετικών και όσες προσπάθειες έκανε η ΚGΒ να τον προσεγγίσει και να τον στρατολογήσει έπεσαν στο κενό.

Αυτός που υπήρξε πράκτορας προτού ακόμη πάει στην Αμερική ήταν ένα άλλο μέλος της ομάδας επιστημόνων του προγράμματος, ο γερμανικής καταγωγής φυσικός Κλάους Φουκς, ο οποίος διοχέτευσε στην ΚGΒ τις κρίσιμες πληροφορίες για την κατασκευή της βόμβας. Οι πληροφορίες που έδωσε επί του προκειμένου ο Ρόζενμπεργκ ήταν ουσιαστικά ασήμαντες, όχι όμως και οι ικανότητές του στη στρατολόγηση υποψήφιων κατασκόπων. Το δίκτυο της ΚGΒ περιελάμβανε δημοσιογράφους, όπως ο Ι. Φ. Στόουν στη δεκαετία του ΄30, τον γερουσιαστή Ράσελ Μακ Νατ, που στρατολογήθηκε από τον Ρόζενμπεργκ, τον Αλτζερ Χις, στέλεχος του Στέιτ Ντιπάρτμεντ και λαμπρό επιστήμονα, απόφοιτο του Χάρβαρντ, εξ απορρήτων του Ρούζβελτ (τον συνόδευσε μάλιστα στη συνάντηση της Γιάλτας το 1943, που σε μεγάλο βαθμό καθόρισε τις τύχες της μεταπολεμικής Ευρώπης), επιστήμονες που εργάζονταν στα εργαστήρια τα οποία ασχολούνταν με τον βακτηριολογικό πόλεμο, στελέχη μεγάλων εταιρειών χημικών και άλλους που εργάζονταν σε κρυπτογραφικά συστήματα, η αποκάλυψη των οποίων οδήγησε σε μία από τις πιο καταστρεπτικές διαρροές απόρρητων εγγράφων στη σύγχρονη αμερικανική ιστορία.

Η ΚGΒ είχε, ακόμη, ιδιαίτερη αδυναμία στο να προσεγγίζει διασημότητες. Εκτιμώντας το ενδιαφέρον του Χεμινγκγουέι, λ.χ., για τα ζητήματα κατασκοπείας, προσπάθησε να τον στρατολογήσει, χωρίς επιτυχία- και παρά τις συμπάθειες που έτρεφε για το σοβιετικό καθεστώς ο συγγραφέας τουΑποχαιρετισμός στα όπλα, προτού πάρει αποστάσεις και εκφραστεί δημοσίως εναντίον του.

*Το βιβλίο «Spies.The Rise and Fall of the ΚGΒ in Αmerica» θα κυκλοφορήσει στη Βρετανία και στις ΗΠΑ τον επόμενο μήνα.

Πώς οι κατάσκοποι άλλαξαν την Ιστορία
Ο γερμανός φυσικός Κλάους Φουκς,που παρέδωσε τα μυστικά της ατομικής βόμβας στους Σοβιετικούς

Το ερώτημα γιατί άνθρωποι υπεράνω πάσης υποψίας,χωρίς οικονομικά ή κοινωνικά προβλήματα οι περισσότεροι, έθεσαν τη ζωή τους στην υπηρεσία μιας ξένης δύναμης θα πρέπει να θεωρείται σήμερα πρωθύστερο. Η Οκτωβριανή Επανάσταση είχε γεννήσει τέτοιες ελπίδες ώστε κανένας τους δεν θεωρούσε εαυτόν προδότη. Ως την ημέρα, για παράδειγμα, που ανακοινώθηκε από τους Σοβιετικούς ότι κατέχουν ατομικές βόμβες, το Κομμουνιστικό Κόμμα των ΗΠΑ, το οποίο εκείνη την εποχή αριθμούσε περίπου 60.000 μέλη, κατέβαζε διαδηλώσεις στις μεγάλες αμερικανικές πόλεις όπου δέσποζαν συνθήματα του τύπου «ηγέτης μας είναι ο Στάλιν»,όπως άλλωστε μαρτυρούν τα σχετικά ντοκυμαντέρ και οι φωτογραφίες της εποχής. Ετσι,ο Βασίλιεφ στην εισαγωγή τού Spies εύλογα γράφει ότι εκτιμά τον σημαντικό ρόλο που έπαιξε ο Ρόζενμπεργκ στην ασφάλεια της πατρίδας του.

Η διάλυση του κατασκοπευτικού δικτύου της Κα Γκε Μπε, το οποίο επί είκοσι και πλέον χρόνια έστηναν οι Σοβιετικοί, απετέλεσε πολύτιμη εμπειρία για τις μυστικές υπηρεσίες των ΗΠΑ και τις βοήθησε, ας πούμε, να «ενηλικιωθούν». Επιπλέον, οι Αμερικανοί απελευθέρωσαν προσωπικό από άλλα μέτωπα, λ.χ. την Ιαπωνία, και επικέντρωσαν την προσοχή τους στη δράση των σοβιετικών υπηρεσιών,μεταφέροντας ταυτοχρόνως τον «πόλεμο των κατασκόπων» στην Ευρώπη.

Στο εσωτερικό μέτωπο κατάφεραν να εκθέσουν στην αμερικανική κοινή γνώμη το Κομμουνιστικό Κόμμα των ΗΠΑ εμφανίζοντάς το ως πέμπτη φάλαγγα των Σοβιετικών (αφού το δίκτυο των κατασκόπων της Κα Γκε Μπε αποτελούνταν κατά μεγάλο μέρος από μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος), κατηγορώντας το για προδοτικό ρόλο, αμαυρώνοντας τη δημόσια εικόνα του και οδηγώντας το τελικά στην περιθωριοποίηση.Την ίδια τακτική,αν και με άλλα μέσα,εφήρμοσε στον υπόλοιπο δυτικό κόσμο όχι το Εφ Μπι Αϊ αλλά η CΙΑ.Τα μέσα αυτά ήταν κυρίως ο χρηματισμός, οι οικονομικές ενισχύεις δεξιών και ακροδεξιών κομμάτων και τάσεων,η εξαγορά συνειδήσεων πολιτικών ανδρών, προσωπικοτήτων και ακαδημαϊκών δασκάλων.

Από το αρχείο Βασίλιεφ ωστόσο προκύπτουν και ορισμένα άλλα χρήσιμα συμπεράσματα.Η μακαρθική περίοδος δεν οδήγησε καθαυτή στην εξαφάνιση σχεδόν του Κομμουνιστικού Κόμματος των ΗΠΑ.Το κόμμα είχε αρχίσει να δέχεται καταστρεπτικά χτυπήματα πολύ πιο μπροστά από την υπηρεσία του Χούβερ (το Εφ Μπι Αϊ). Η μακαρθική υστερία όμως οδήγησε εν ονόματι του αντικομμουνισμού σε καταστολή των ατομικών ελευθεριών με το παρανοϊκό σύνθημα «reds hiding under the beds»(«κόκκινοι που κρύβονται κάτω από τα κρεβάτια»).

Το κατασκοπευτικό δίκτυο των Σοβιετικών

Ο Αμερικανός Αλτζερ Χις,στέλεχος του Στέιτ Ντιπάρτμεντ και σύμβουλος του προέδρου Ρούζβελτ,ήταν πράκτορας των Σοβιετικών.Στη φωτογραφία,της 5ης Αυγούστου 1948, ο Χις καταθέτει στην Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών στις ΗΠΑ στόχευε στην πρόσβαση σε στρατιωτικά μυστικά και σχέδια νέων όπλων,στην απόκτηση ερευνητικού υλικού δηλαδή που θα βοηθούσε τη χώρα των Σοβιέτ να κατασκευάσει κάποια νέα όπλα ακόμη και πριν από τους Αμερικανούς- και με συγκριτικά μηδαμινό κόστος.Οι συγγραφείς λένε ότι η δράση αυτή της Κα Γκε Μπε στην Αμερική άλλαξε την Ιστορία και βοήθησε τον Στάλιν να αναπτύξει μια πολύ πιο αποτελεσματική εξωτερική πολιτική τόσο στην Ευρώπη όσο και- κυρίως - στην Ασία. Γνωρίζοντας τόσα μυστικά, οι Σοβιετικοί ήταν ικανοί να αναπτύξουν ένα σύστημα επικοινωνιών επί πολλά χρόνια αδιαπέραστο από τις αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες.

Και μολονότι για να σχηματίσουμε πληρέστερη εικόνα θα πρέπει να έχουμε τα επίσημα στοιχεία και της άλλης πλευράς, σε ένα σημείο ίσως οι συγγραφείς να έχουν δίκιο: Στην Αμερική της ευφορίας και του πλούτου δεν μπορούσαν οι ιθύνοντες να διανοηθούν ότι μια φτωχή χώρα,όπως ήταν τότε η Ρωσία,θα μπορούσε να παραγάγει στρατιωτικό εξοπλισμό τόσο προωθημένο τεχνολογικά και τέτοιας ισχύος. Και φυσικά η δράση της Κα Γκε Μπε στις ΗΠΑ, το πλέον ανεπτυγμένο τεχνολογικά κράτος,καθώς παραδεχόταν και ο ίδιος ο Στάλιν, βοήθησε τη σοβιετική επιστήμη της εποχής που, έχοντας επιλυμένα τα ζητήματα τα οποία αφορούσαν κάποιους τομείς (λ.χ.τα ραντάρ,τα αεριωθούμενα αεροπλάνα, την ατομική βόμβα και τα ηλεκτρονικά συστήματα των υποβρυχίων και των πλοίων),κατάφερε να αναπτύξει άλλους,όπως οι βαλλιστικοί πύραυλοι και η εξερεύνηση του Διαστήματος,τομείς στους οποίους ως τα μέσα της δεκαετίας του ΄60 είχε αφήσει πίσω της την Αμερική.

TO BHMA