Η μάχη για τους αγωγούς

Ο σφοδρός ανταγωνισμός Ηνωμένων Πολιτειών - Ρωσίας για τον έλεγχο και τη μεταφορά των ενεργειακών πόρων της Κεντρικής Ασίας στην Ευρώπη

Παρ' ότι είναι απορροφημένη από τον εξωραϊσμό της εικόνας της, η Αμερική, έμμεσα ή άμεσα, βρίσκεται σήμερα σε πόλεμο, ή οιονεί πόλεμο, με το Ιράκ, το Αφγανιστάν, το Πακιστάν, το Ιράν, την Κορέα, καθώς και την Αλ Κάιντα, υπό τη μεταλλαγμένη γεωπολιτική μορφή της.
Γεγονός ακόμη σημαντικότερο είναι ότι, παρά τις τακτικές ανταλλαγές φιλοφρονήσεων με τη Ρωσία, οι σχέσεις των δύο χωρών παραμένουν τεταμένες.
Όσον αφορά τους υπάρχοντες και τους μελλοντικούς αγωγούς πετρελαίου και φυσικού αερίου, η ένταση αυτή προσλαμβάνει τη μορφή ενός σφοδρού ανταγωνισμού για τον έλεγχο της μεταφοράς των ενεργειακών πόρων που χρειάζεται η Ευρώπη.
Τρεις παράγοντες έχουν αναδείξει τη σφοδρότητα αυτής της μάχης: (α) η (όχι απολύτως δικαιολογημένη) ευρωπαϊκή άποψη ότι οι Ρώσοι έχουν κατά περιόδους διακόψει αναίτια τη ροή φυσικού αερίου μέσω Ουκρανίας (β) η ανάκαμψη της Τουρκίας στον Καύκασο με τη βοήθεια της Αμερικής και (γ) η πεποίθηση της Τουρκίας ότι, εάν μετατρεπόταν σε κόμβο διαμετακόμισης φυσικού αερίου, θα ωφελείτο οικονομικά και θα έδινε νέα ώθηση στις διαπραγματεύσεις για την ένταξή της στην ΕΕ.
ΓΕΩΡΓΙΑ
Έχασε τον πόλεμο, αλλά συνεχίζει να «ενοχλεί» τη Ρωσία
Η σύγκρουση άρχισε σε αυτή τη χώρα πριν από δύο καλοκαίρια, από τον κ. Σαακασβίλι, με τη στήριξη της Αμερικής. Το αποτέλεσμα ήταν να χάσει η Γεωργία τη στρατιωτική αναμέτρηση που η ίδια είχε ξεκινήσει, καθώς και τη δυνατότητα να επεκτείνει τον αγωγό Μπακού-Τιφλίδα-Ερζερούμ (που τροφοδοτείται σήμερα με αζερικό αέριο αλλά λειτουργεί μόνο κατά το 30% της δυναμικότητάς του) στο πλαίσιο της ενίσχυσης του αγωγού Nabucco. (Η άλλη πηγή τροφοδότησης του Nabucco θα ήταν το Ιράν, νοτίως του Ερζερούμ: βλ. κατωτέρω.)
Η Γεωργία και η Αμερική δεν αντιμετώπισαν μόνο τον κίνδυνο να χάσουν το αζερικό αέριο (το οποίο, ανερχόμενο στα 8 δισ. κ.μ. ετησίως, αντιστοιχεί μόλις στο ένα τέταρτο της δυναμικότητας του Nabucco και άρα δεν επαρκεί για να τον διατηρήσει σε κατάσταση λειτουργίας).
Η παρουσία της Ρωσίας στη Γεωργία στέλνει ένα ξεκάθαρο μήνυμα στις άλλες χώρες του Καυκάσου. Ασφαλώς, το ΝΑΤΟ συνεχίζει κατά περιόδους να «ενοχλεί» τη Ρωσία, με την πρόσφατη (περιορισμένης συμμετοχής) στρατιωτική του άσκηση να προβάλλει ως χαρακτηριστικό παράδειγμα ματαιοπονίας. Ακόμη πιο ενδιαφέρον, όμως, είναι ότι η Ρωσία αύξησε πρόσφατα τους στρατιώτες της στη Γεωργία από 3.500 σε 7.600. Πρόκειται για εξελίξεις τις οποίες δεν μπορούν να προσπεράσουν αβασάνιστα τα άλλα κράτη του Καυκάσου και της Κεντρικής Ασίας.
ΑΖΕΡΜΠΑΪΤΖΑΝ
Φλερτ με Τουρκία και «μνημόνιο κατανόησης» με την Gazprom
Το φυσικό αέριο που εισάγεται σήμερα στην Ευρώπη από τη Ρωσία ανέρχεται ετησίως σε 140 δισ. κ.μ. (ποσότητα ίση, περίπου, με 35% των ετησίων αναγκών της Ευρώπης). Ως εκ τούτου, εάν πρόκειται να παραμεριστούν οι Ρώσοι για πολιτικούς λόγους, θα πρέπει να βρεθούν νέοι προμηθευτές με σημαντικά αποθέματα. Το Αζερμπαϊτζάν και το Τουρκμενιστάν είναι, ευλόγως, τα πρώτα υποψήφια κράτη ιδίως δε το δεύτερο, που, λόγω των τεράστιων αποθεμάτων του, αποτελεί την πιο επιθυμητή επιλογή για τους ανήσυχους Ευρωπαίους!
Ετσι, στις 8 Μαϊου, διοργανώθηκε στην Πράγα μια ενεργειακή σύνοδος κορυφής, στην οποία συμμετείχαν το Αζερμπαϊτζάν, η Γεωργία, το Καζακστάν, το Ουζμπεκιστάν, το Τουρκμενιστάν, η Τουρκία, η Αίγυπτος και το Ιράκ. Η ΕΕ και η Τουρκία συμφώνησαν να επαναπροωθήσουν την κατασκευή του Nabucco, ο οποίος εμφανίστηκε ως ιδέα το 2002, με δυναμικότητα 31 δισ. κ.μ. ετησίως.
Το αέριο θα διαμετακομίζεται μέσω Αρμενίας (ή, εάν το επέτρεπαν οι Ρώσοι, θα χρησιμοποιείται η γεωργιανή γραμμή προς το Ερζερούμ) για να φτάσει τελικά στην πλατφόρμα διανομής του Μπάουμγκάρτεν, στα περίχωρα της Βιέννης. Κάτι τέτοιο θα έκοβε τον αέρα της Ρωσίας.
Η πραγματικότητα όμως είναι διαφορετική. Κορυφαίοι, μάλιστα, Ευρωπαίοι αναλυτές, όπως ο Pierre Noel, θεωρούν ότι τα προαναφερθέντα σχέδια είναι απλώς ευσεβείς πόθοι.
Η εξασφάλιση ενός αγωγού (την κατασκευή του οποίου -κόστους 12,5 δισεκατομμυρίων δολαρίων- δεν μπορούν μάλλον να στηρίξουν οικονομικά) δεν αρκεί από μόνη της για τους Ευρωπαίους καταναλωτές.
Οι αγωγοί χρειάζονται και τροφοδότηση. Στη σύνοδο της Πράγας, όμως, κανένα από τα παριστάμενα κράτη που παράγουν πετρέλαιο ή φυσικό αέριο δεν υπέγραψε το παραμικρό έγγραφο! Είναι δε αξιοσημείωτο ότι απρόθυμες δείχνουν κυρίως οι κεντροασιατικές δημοκρατίες, από τις οποίες το Καζακστάν επιβεβαίωσε πρόσφατα την αφοσίωσή του στη Μόσχα.
Τούτο αποτέλεσε σοβαρό πλήγμα για τους Ευρωπαίους, μια και χωρίς αέριο δεν μπορεί να υπάρξει χρηματοδότηση για την κατασκευή του αγωγού, πολλώ δε μάλλον για να διατηρηθεί ο αγωγός σε κατάσταση λειτουργίας!
Διαπραγματεύσεις. Ακόμη και το Αζερμπαϊτζάν αμφιταλαντεύεται απέναντι στην Ευρώπη. Τούτο όμως δεν είναι διόλου περίεργο εάν σκεφτούμε ότι το Αζερμπαϊτζάν (α) προβαίνει σε προσεκτικές δοσοληψίες με την Τουρκία, ενώ αυτή προσεταιρίζεται την Αρμενία (β) έχει ήδη υπογράψει ένα «Μνημόνιο Κατανόησης» με την Gazprom, για να εγκαινιάσει μια «ευρύτατη, μακροπρόθεσμη συνεργασία» και να της παράσχει φυσικό αέριο, και έχει επίσης εξασφαλίσει τη δέσμευση των Ρώσων ότι θα βρεθεί μια ευνοϊκή λύση για το Ναγκόρνο Καραμπάχ. Εάν ολοκληρωθούν επιτυχώς αυτές οι διαπραγματεύσεις με τους Ρώσους, μπορεί να μειωθεί ή και να χαθεί εντελώς η δυνατότητα να τροφοδοτηθεί ο Nabucco με αζερικό αέριο.
ΤΟΥΡΚΜΕΝΙΣΤΑΝ
Τα τεράστια αποθέματά του στο... μάτι των Ευρωπαίων
Το Τουρκμενιστάν είναι ο γίγαντας που θέλουν να βάλουν στο χέρι οι Ευρωπαίοι, δεδομένου ότι τα τεράστια αποθέματά του το καθιστούν σημαντικό πρωταγωνιστή στο ενεργειακό παιχνίδι της Ρωσίας.
Το πρόβλημα όμως είναι ότι το Τουρκμενιστάν έχει δεσμευτεί να πουλήσει τα περισσότερα αποθέματά του στην Gazprom. Επιπλέον, το ενδεχόμενο να μεταφέρει κάποτε το αέριό του στο Μπακού μέσω υποθαλάσσιων αγωγών στην Κασπία, δεν θα διόγκωνε απλώς το κόστος του Nabucco, αλλά θα ήταν απλούστατα ανέφικτο, αφού η Ρωσία διεκδικεί τη νομική ιδιοκτησία του πυθμένα της Κασπίας, από όπου θα έπρεπε να περάσουν οι αγωγοί. Εντούτοις, θα διερωτηθεί ο αναγνώστης, δεν τα βλέπουν όλα αυτά οι Ευρωπαίοι, οι Τούρκοι και οι Αμερικανοί;
Η απάντηση είναι ότι κάποιοι, πράγματι, τα βλέπουν. Ωστόσο, η εχθρότητα ή ο φόβος για τη Ρωσία οδηγεί ορισμένους να ελπίζουν ότι, εάν τελικά κατασκευαστεί ο Nabucco, οι κεντροασιατικές δημοκρατίες μπορεί να μπουν στον πειρασμό να διαφοροποιήσουν τη στάση τους και να περιορίσουν την εξάρτησή τους από τη Ρωσία. Εάν υπήρχε ο αγωγός, μπορεί όντως να έμπαιναν στον πειρασμό. Δεν υπάρχει όμως.
Και άρα δεν έχει κανένα νόημα για τις κεντροασιατικές δημοκρατίες να διακινδυνεύσουν σήμερα την οργή των Ρώσων για κάτι που θα χρειαστεί δεκαετίες μέχρι να ολοκληρωθεί (εάν ολοκληρωθεί). Ευφυής ο Τούρκος πρόεδρος σχολίασε επ' αυτού: «Το σημαντικότερο ζήτημα [σχετικά με τον Nabucco] είναι να εξασφαλιστεί αρκετό αέριο».
ΚΑΖΑΚΣΤΑΝ
Η συμφωνία με τη Μόσχα ζημιώνει την Ευρώπη
Στις αρχές Μαΐου ήλθε η τρίτη τακτική κίνηση της Ρωσίας. Ο πρόεδρος της LUKoil, Βαγκίτ Αλεκπέροφ, υπέγραψε στο Καζακστάν συμφωνία, για να αποκτήσει το ύψους 6% μερίδιο της ΒΡ στη CPC (Κοινοπραξία Αγωγού της Κασπίας), η οποία μεταφέρει ημερησίως 700.000 βαρέλια πετρέλαιο από το Καζακστάν στον ρωσικό λιμένα Νοβοροσίσκ στη Μαύρη Θάλασσα.
Αυτή η σύνθετη νομική συμφωνία θα έδινε για πρώτη φορά πλειοψηφική ιδιοκτησία του πετρελαιαγωγού -ο οποίος εκτείνεται εξ ολοκλήρου σε ρωσικό έδαφος- στη LUKoil (και σε δύο ακόμη εταιρείες που είναι σήμερα υποχρεωμένες στον κ. Πούτιν). Εάν αυτό επιβεβαιωθεί, τότε, ακόμη μία φορά, χαμένη θα βγει κυρίως η Ευρώπη, διότι η συγκεκριμένη πρωτοβουλία, σχεδιαζόμενη εδώ και χρόνια, αντιπροσωπεύει την πιο πρόσφατη τακτική κίνηση της Ρωσίας με στόχο τον έλεγχο όλων των ενεργειακών γραμμών.
ΑΛΛΟΙ ΠΡΟΜΗΘΕΥΤΕΣ
Ιράκ - Ιράν και Κούρδοι πλήττουν τον Νabucco
Από τις χώρες της συνόδου της Πράγας, μόνο το Ιράκ θα μπορούσε να αποδειχτεί χρήσιμος προμηθευτής του Nabucco. Επί του παρόντος, όμως, το εσωτερικό χάος που επικρατεί στο Ιράκ, και ειδικά στον κουρδικό Βορρά της, όπου υπάρχουν ενδείξεις εμφύλιας αναταραχής, σε συνδυασμό με τον αναβρασμό στη σουνιτική Δύση, ελαχιστοποιούν αυτό το ενδεχόμενο.
Οι εσωτερικές διαφωνίες Βαγδάτης και Κούρδων έχουν, ως πολύ πρόσφατα απεδείχθη (18.5.09), επίσης ανασταλτικό χαρακτήρα στις προσπάθειες Αραβο-Ευρωπαικών κονσόρτιουμ να προωθήσουν κουρδικό αέριο στον Nabucco.
Ετσι, ο Nabucco ελάχιστη τροφοδότηση έχει να περιμένει στο άμεσο μέλλον από αυτήν την πηγή. Το ίδιο ισχύει -και χειρότερα- για τον άλλο πιθανό (και σημαντικότατο) προμηθευτή του Nabucco, το Ιράν, και μάλιστα, για δύο λόγους: πρώτον, επειδή οι ΗΠΑ έχουν σήμερα απομονώσει το Ιράν από πολιτική άποψη? δεύτερον, επειδή η μεταφορά του ιρανικού αερίου, που βρίσκεται στον Περσικό Κόλπο, θα απαιτούσε την κατασκευή ενός εξίσου δαπανηρού αγωγού διαμέσου ορεινών εδαφών, για να φτάσει στην Τουρκία και στην Ευρώπη.
Ετσι, ο συνδυασμός χρηματικών, γεωγραφικών και πολιτικών προσκομμάτων καθιστά την εν λόγω προοπτική ακόμη πιο μακρινή.
SΟUΤΗ SΤRΕΑΜ
Πολλοί οι πολέμιοί του, πολλαπλά τα οφέλη για την Ελλάδα
Οδηγούμαστε έτσι στο South Stream, πρόγραμμα το οποίο, στη χώρα μας, έχει τύχει της ευφυούς στήριξης του πρωθυπουργού, αλλά προκάλεσε επίσης (α) την οργή των Αμερικανών -που εσφαλμένα θεωρούν το South Stream ανταγωνιστικό και όχι συμπληρωματικό, του Nabucco- και (β) την (παρασκηνιακή) ανησυχία του υπουργείου Εξωτερικών μας, το οποίο φέρεται να προσπάθησε να πείσει ακόμη και τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας να σταματήσει την πρωθυπουργική πρωτοβουλία.
Οι αμερικανικές αντιρρήσεις εκμηδενίστηκαν τελικά την προηγούμενη εβδομάδα, όταν η Gazprom και η ιταλική ΕΝΙ (ως συνιδιοκτήτριες) υπέγραψαν την κρίσιμη συμφωνία στο Σότσι της Νότιας Ρωσίας, παρουσία του κ. Πούτιν και του κ. Μπερλουσκόνι, και μάλιστα διπλασίασαν τη δυναμικότητα του αγωγού σε 60 δισ. κ.μ. ετησίως. Για λογαριασμό της Ελλάδας υπέγραψε ο πρόεδρος του Δ.Ε.Σ.Φ.Α.
Παρ ότι δεν είναι εύκολη η χρηματοδότηση ανάλογων προγραμμάτων, το South Stream δεν θα δυσκολευτεί να στηριχτεί από την αγορά, διότι, αντίθετα με τον Nabucco, το φυσικό αέριο είναι ήδη εξασφαλισμένο στην περίπτωσή του. Ετσι, η αφετηρία του είναι τελείως διαφορετική, αν και υπάρχουν και άλλα προβλήματα που πρέπει να επιλυθούν, όπως το πού θα αναπτυχθεί ο αγωγός: κοντά στην ουκρανική ηπειρωτική υφαλοκρηπίδα ή καταμεσής της Μαύρης Θάλασσας - εκδοχή που μπορεί να οδηγήσει σε οικονομικές αξιώσεις από πλευράς Τουρκίας, η οποία θα ισχυριζόταν ότι κάτι τέτοιο αποτελεί παρέμβαση στην «οικονομική ζώνη» της στη Μαύρη Θάλασσα.
Για την Ελλάδα, όμως, η χρηματοδότηση αποτελεί μία μόνο πτυχή τής εν λόγω πρωτοβουλίας, η οποία, επιπροσθέτως, θα μπορούσε να καταστήσει τη χώρα μας σημαντικό κόμβο διαμετακόμισης αερίου προς ολόκληρη την Ευρώπη, καθώς και να διασφαλίσει τον διαμεσολαβητικό της ρόλο μεταξύ Ευρώπης και Ρωσίας.
Οσοι δεν θέλουν να περιορίζεται η διπλωματία μας σε καθαρώς τοπικά ζητήματα θεωρούν ότι η εξέλιξη αυτή θα της έδινε μια νέα και χρήσιμη ευκαιρία.
ΤΕΛΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ
Τι οφείλει να κάνει η Ελλάδα
Το πρώτο αξιοσημείωτο γεγονός είναι ότι η Ρωσία δεν αρέσκεται στα επικοινωνιακά πυροτεχνήματα στα οποία επιδίδονται οι Ευρωπαίοι πολιτικοί (περιλαμβανομένων ορισμένων Ελλήνων), για να πείσουν τον κόσμο (και τον εαυτό τους;) για την ενδυναμωμένη θέση τους. Επιλέγει κινήσεις χαμηλών τόνων, πλην όμως γρήγορες, ευρηματικές και αποτελεσματικές.
Κατά δεύτερο λόγο, ο έλεγχος της μεθόδου μεταφοράς πετρελαίου και φυσικού αερίου προς την Ευρώπη περνάει σταδιακά σε ρωσικά χέρια. Ο τρόπος με τον οποίο το κατάφεραν αυτό οι Ρώσοι μπορεί να μην έχει πάντοτε ενισχύσει την ευρωπαϊκή εμπορική εμπιστοσύνη προς τη Ρωσία, αλλά είναι προς το συμφέρον όλων να επανεξεταστεί αυτό το ζήτημα.
Η αποτελεσματικότητα των ρωσικών κινήσεων, πάντως, είναι αδιαμφισβήτητη. Εξάλλου, οι Ευρωπαίοι, όσο και αν δεν τους αρέσει αυτό, πρέπει να καταλάβουν ότι, εφόσον στηρίζουν τον αμερικανικό επεκτατισμό, που προσπαθεί να περικυκλώσει τη Ρωσία και να ενισχύσει την παραδοσιακή της αίσθηση ανασφάλειας, θα πληρώσουν και αυτοί το τίμημα.
Αναβίωση. Κοντολογίς: η μάχη του Καυκάσου θα μπορούσε να εκληφθεί ως προσπάθεια αναγέννησης της σοβιετικής και της τουρκικής αυτοκρατορίας. Θεωρώ ότι η Ελλάδα ελάχιστα έχει να κερδίσει στηρίζοντας, έστω και έμμεσα, την αποκατάσταση της δεύτερης. Ως εκ τούτου, οφείλει να δείξει (αν όχι και να αποδείξει εμπράκτως) τη συμπάθειά της στην πρώτη.
Η υπόθεση για την οποία μίλησα σχετίζεται με την παράξενη στάση που ακολουθεί μερίδα του ελληνικού Τύπου. Για ποιον λόγο οι -πραγματικές ή φανταστικές- επιτυχίες της Αμερικής υπερτονίζονται τόσο πρόθυμα (και όχι πάντοτε ορθά), ενώ η δεξιοτεχνική διπλωματία της Ρωσίας υποτιμάται ή περνά απαρατήρητη;
Οφείλεται άραγε αυτή η ασυμμετρία στην επιρροή των κύριων πηγών διάδοσης (και ελέγχου;) των πληροφοριών εξωτερικής πολιτικής (του υπουργείου Εξωτερικών και του περίπλοκου επικοινωνιακού δικτύου του, αλλά και της Αμερικανικής Πρεσβείας);
Μήπως σχετίζεται με το γεγονός ότι ορισμένοι πολιτικοί των δύο μεγάλων κομμάτων εξακολουθούν να αποδίδουν στην Αμερική δυνάμεις που αυτή πλέον δεν έχει; Μήπως, ακόμη, οφείλεται στην άποψη των ίδιων πολιτικών, ότι οι καλές σχέσεις με την Αμερικανική Πρεσβεία μπορούν να συμβάλουν στις μελλοντικές υπουργικές ή πρωθυπουργικές τους φιλοδοξίες;
Ή μήπως, τέλος, οι ανώτεροι δημόσιοι υπάλληλοι, που είναι επιφορτισμένοι με την παροχή συμβουλών στα πολιτικά αφεντικά τους, είναι και οι ίδιοι τόσο απορροφημένοι από την πρεσβευτική προαγωγή τους, ώστε υποκύπτουν εύκολα στις ιδιοτροπίες και τις επιθυμίες των «διερχόμενων» αφεντικών τους;
Τα ερωτήματα αυτά δεν θα απαντηθούν πλήρως μέχρις ότου καταλάβουμε ότι μια γεωπολιτική σκηνή που μεταβάλλεται με τόσο ραγδαίο ρυθμό απαιτεί νέα πρόσωπα, ανεπηρέαστα από τον παραδοσιακό τρόπο σκέψης, αλλά και αρκετά θαρραλέα ώστε να παρουσιάσουν νέες ιδέες και να σταθούν στο ύψος των γεωπολιτικών περιστάσεων. Φοβούμαι, όμως, πως κάτι τέτοιο προϋποθέτει αλλαγή όχι απλώς φρουράς αλλά γενιάς.
ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΜΑΡΚΕΖΙΝΗ