Παγκοσμιοποίηση: Ένα παραμύθι χωρίς όνομα

Κοινωνικός μοντερνισμός;
Η λέξη είναι πολύ αφηρημένη για να λέει κάτι σε κάποιον. Μπορεί βέβαια να ηχεί ως μοντέρνα και οι εραστές των μοντέρνων κοινωνικών αναζητήσεων να δίνουν βαρύτητα σ’ αυτήν όσον αφορά τις μελλοντικές προοπτικές του κόσμου. Όπως και να ‘χουν τα πράγματα η λέξη παγκοσμιοποίηση από μόνη της δεν φαίνεται να δίνει λύση στα προβλήματα του κόσμου παρ’ όλο που μερικοί προσδίνουν σ’ αυτήν ιδιότητες ουσιαστικής θεραπευτικής για τα αρρωστήματα της διεθνούς κοινότητας. Για να προσδιορίσουμε σε βάθος τις απαιτήσεις που έχει η παγκοσμιοποίηση πρέπει να προβούμε σε δύο ουσιαστικές παρατηρήσεις που διαφοροποιούν την παγκοσμιοποίηση από τη λειτουργία άλλων παγκοσμίων ή μεγάλων μεγεθών.
Πρώτη παρατήρηση: Αυτοκρατορίες και παγκοσμιοποίηση:
Ο όρος παγκοσμιοποίηση μπορούμε να υποστηρίξουμε άφοβα πως, εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις, ανήκει στα δεδομένα του εικοστού αιώνος. Και θέλουμε να διαφοροποιήσουμε την παγκοσμιοποίηση από πολλές μορφές κρατικών τεράστιων μεγεθών όπως οι αυτοκρατορίες. Οι αυτοκρατορίες της ιστορικής πορείας των λαών του κόσμου είχαν κατ’ εξοχήν χαρακτήρα εδαφικών επεκτάσεων και δεν απαιτούσαν την διάδοση μίας ιδεολογίας. Μπορεί βέβαια η ιδεολογία του κυριάρχου φορέως να διαδιδόταν στους λαούς οι οποίοι υπετάσσοντο, χωρίς όμως αυτός να είναι ο στόχος της συγκροτήσεως της αυτοκρατορίας. Απλά παραδείγματα αυτού του φαινομένου από την αρχαιότητα είναι οι μεγάλες εδαφικές ενότητες των Βαβυλωνίων και Ασσυρίων και ακόμη περισσότερο της μεγάλης Περσικής αυτοκρατορίας του Δαρείου και του Κύρου. Σπουδαίο παράδειγμα ακόμη είναι και η μεγάλη εδαφική ενότητα που δημιούργησε ο Μέγας Αλέξανδρος χωρίς όμως απαιτήσεις βίαιας διαδόσεως της ελληνικής ιδεολογίας στους υποτελείς λαούς. Η αξιοποίηση του πολιτισμού του κυρίαρχου κράτους ήταν υπόθεση ελευθέρας βουλήσεως των εντασσόμενων στη μεγάλη κρατική ενότητα. Και στη διαφοροποίηση αυτή οφείλεται ο βαθύτατος σεβασμός που τρέφουν μέχρι σήμερα πολλοί λαοί της Μέσης Ανατολής στον ελληνισμό. Μην αγνοήσουμε και το σεβασμό που τρέφουν οι Ινδοί στην ιστορική μνήμη του Αλέξανδρου. Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία, παρ’ όλη την ισχυρή νομική και στρατιωτική δομή της παρέμεινε ενότητα επεκτατικών βλέψεων και όχι ιδεολογικών διεργασιών πάνω στους υποτελείς. Η εξουσία του Άννα, του Καϊάφα και η ουδετερότητα του νίπτοντος τας χείρας Πιλάτου επιβεβαιώνει και βιβλικά το χαρακτήρα αυτό της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Η σκληρή για μας Οθωμανική αυτοκρατορία ανήκει στο χώρο αυτών των επεκτατικών κρατικών ενοτήτων με παράδειγμα το γνωστό σύστημα της ιδεολογικής ελευθερίας των «μιλλέτ» που έπρεπε να υποτάσσονται κρατικά και φορολογικά, αλλά όχι ιδεολογικά. Αυτό το «κενό» αξιοποίησε η γνωστή «Φαναριώτικη πολιτική» για να κρατήσει άσβεστη τη λαμπάδα του ρωμηού. Ή, τέλος, τι σχέση είχε με την παγκοσμιοποίηση, η μεγάλη ναπολεόντειος ιδέα για μια ενωμένη Ευρώπη; Καμία τολμούμε να πούμε, αναμετρώντας την έλλειψη καθ’ υποχρέωση ιδεολογίας από το σύστημα του γόνου της Κορσικής γης. Ακόμη και η κραταιά Βρετανική αυτοκρατορία, παρ’ όλο που εκάλυπτε πέντε θάλασσες και πέντε ηπείρους, δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε πως είχε κάποια σχέση με την έννοια της παγκοσμιοποιήσεως. Μπορεί οι Ινδοί και οι Κενυάτες και οι ιθαγενείς της Νέας Ζηλανδίας να ‘μαθαν να παίζουν χόκεϋ επί χόρτου και να καπνίζουν πούρα, αλλά δεν απέκτησαν κάποια κοινή αγγλική ιδεολογία που να τους συνδέει. Θα ‘ταν ελεύθεροι αν ήθελαν ν’ αποκτήσουν ιδεολογικά στοιχεία του αγγλικού τρόπου σκέψεως, αλλ’ εφ’ όσον αυτό δεν τους επεβλήθη κανείς δεν θα μπορούσε να ομιλήσει για παγκοσμιοποίηση. Οι αυτοκρατορίες διακρίνονται από την παγκοσμιοποίηση σ’ αυτό ακριβώς το σημείο: στην υποχρεωτική επιβολή μιας νέας τάξεως πραγμάτων στο χώρο των ιδεολογικών ισορροπιών.
Δεύτερη παρατήρηση: Καθολικότης και παγκοσμιοποίηση:
Στην Ορθόδοξη Θεολογία χρησιμοποιείται ο όρος καθολικότης που ορίζει το άνοιγμα της Εκκλησίας σ’ όλους τους λαούς της γης χωρίς καμιά διάκριση. Όλοι ανήκουν σ’ ένα Σώμα κοινό που ενώνεται μυστικά μέσα στη Χάρη του Αγίου Πνεύματος. Οι κατά τόπους Εκκλησίες ζουν όλη την αλήθεια, χωρίς να χρειάζεται η ολοκλήρωσή τους να πραγματοποιηθεί μέσα από ένα κέντρο που δίνει σ’ όλους γενικές κατευθύνσεις. Η καθολικότητα αντιτίθεται σε μια διοικητική κεφαλή που δίκην πυραμίδος καταλήγει σε μία μοναδική κορυφή. Στην Ορθοδοξία ακόμη και τα κατά τόπους πατριαρχεία εκφράζουν σε ευρύτερες τοπικές γεωγραφικές ενότητες αυτή την ίδια αλήθεια. Ούτε ο πρώτος τη τάξει πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως δεν έχει το ρόλο της κορυφής της πυραμίδος. Δεν υπάρχει μοναδικό ορατό και αλάθητο κατευθυντήριο όργανο. Η αλήθεια εκφράζεται με τις οικουμενικές και τοπικές συνόδους. Αν η Ορθοδοξία είχε κορυφαίο κατευθυντήριο, θα έπαυε να εκφράζει την καθολικότητα και θα έπαιζε το παιχνίδι της παγκοσμιοποιήσεως. Το Βατικανό ως παγκόσμιο κατευθυντήριο είναι μπλεγμένο στη ροή της παγκοσμιοποιήσεως και ως διοικητική δομή και ως εγκόσμιο κράτος. Η έννοια βέβαια της καθολικότητας δεν διαταράσσει την ενότητα. Οι κατά τόπους εκφράσεις της Εκκλησίας, οι τοπικές Εκκλησίες, ενώνονται στο πρόσωπο του οικείου επισκόπου στον οποίο κάνουν υπακοή όλοι οι υπηρέται του έργου της τοπικής Εκκλησίας. Αν δεν υπήρχε αυτό το σημείο τότε στον αντίποδα του κινδύνου της ιδεολογικής παγκοσμιοποιήσεως θα υπήρχε μια ασυνάρτητη και χαώδης αποκέντρωση που θα οδηγούσε στη διάσπαση της εκκλησιαστικής ενότητας (το τελευταίο αυτό σημείο αφορά εκείνους που επιθυμούν πολλαπλά σωματειακά κέντρα που θα λειτουργούν κατά βούληση).
Η παγκοσμιοποίηση φαινόμενο του 20ού αιώνος:
Όπως γίνεται κατανοητό από τις δύο προηγούμενες παρατηρήσεις η έννοια της σύγχρονης παγκοσμιοποιήσεως δεν έχει ερείσματα στην ιστορία, αλλά και ούτε μπορεί να συσχετισθεί με την καθολικότητα της Ορθόδοξης Εκκλησιολογίας. Οι παλαιές αυτοκρατορίες εστίαζαν το ενδιαφέρον τους στην ύπαρξη μεγάλων κρατικών μεγεθών χωρίς να επιβάλλουν ιδεολογικούς όρους. Ακόμη και η κραταιά Ανατολική Αυτοκρατορία, γνωστή ως Βυζάντιο, που χαρακτηρίστηκε από τα ορθόδοξα μεγέθη, δεν παγκοσμιοποίησε την Ορθοδοξία, αλλά την προσέφερε ως όρο ζωής στους «δυναμένους χωρείν». Η σύγχρονη παγκοσμιοποίηση δεν νοιάζεται να υποτάξει κρατικές ενότητες σε μια αυτοκρατορία. Αυτό μπορεί να γίνει μετά. Εκείνο που προέχει είναι η ενότης «εν τη ιδεολογία». Το σύστημα της ναζιστικής αυτοκρατορίας θα στηριζόταν στον ιδεολογικό καθορισμό της Αρείας φυλής. Ήταν προσπάθεια προς παγκοσμιοποίηση που απέτυχε λόγω του σαθρού ιδεολογικού υποβάθρου της. Η μετέπειτα διαμάχη των δύο κόσμων, Ανατολής και Δύσεως, ήταν ουσιαστικά η διαμάχη δύο ανταγωνιστικών τάσεων για παγκοσμιοποίηση. Και οι δύο τάσεις είχαν συλλάβει την ανάγκη ιδεολογικού υποβάθρου για να επιτύχουν στους στόχους τους. Η ανατολική τάση απέτυχε γιατί έκανε ένα λάθος. Η ιδεολογία της είχε ευρύ φάσμα και περιέκλειε κοινωνικές, φιλοσοφικές και θρησκευτικές δομές. Παρ’ όλο που ο κομμουνισμός είχε ισχυρά οικονομικά ερείσματα δεν ήταν μόνο αυτό. Είχε κι όλα τα προαναφερθέντα. Κι εκεί απέτυχε: στην ιδεολογική του πολλαπλότητα. Πράγμα που δεν το είχε η δυτική τάση για παγκοσμιοποίηση. Εκεί υπήρχε μόνο μια ιδεολογία: Το οικονομικό συμφέρον. Κι αυτό απετέλεσε την επιτυχημένη ιδεολογία για δημιουργία παγκόσμιας κοινότητας. Τώρα μπορούμε να ερμηνεύσουμε αυτό που είπαμε στην αρχή, πως η παγκοσμιοποίηση δηλαδή είναι φαινόμενο του 20ού αιώνος εκτός από εξαιρέσεις. Αυτές οι εξαιρέσεις είναι οι πρόδρομοι των σύγχρονων πολυεθνικών. Το δρόμο των πολυεθνικών αυτών ακολούθησε και η Ευρωπαϊκή Οικονομική Ενότητα: «Μία ιδεολογία, πολλά κράτη». Η ευρωπαϊκή προσπάθεια για μεγάλες ενότητες δεν ενδιαφέρεται για την κατάργηση των τοπικών εθνικών δομών. Αυτό μπορεί να γίνει στο απώτερο μέλλον, όταν θα έχουν αποσυντεθεί οι εθνικές συνειδήσεις στο χορό του γενικότερου οικονομικού συμφέροντος. Έτσι μπορεί να ερμηνευθεί ο λόγος για τον οποίο σπουδαίοι κοινωνικοί παράγοντες όπως η ανεργία αποκτούν δευτερεύουσα σημασία. Ένα προέχει: Να μη φορτισθεί ο ιδεολογικός στόχος με άλλες ιδεολογίες όπως συνέβη στο ανατολικό μπλοκ.
Παραμύθι χωρίς όνομα:
Κάπως έτσι έχουν τα πράγματα για το σήμερα της διεθνούς κοινότητας. Η λεγόμενη Νέα Τάξις πραγμάτων από την απλή και κυνική ιδεολογία του συμφέροντος οδηγείται. Υπάρχουν ήδη τάσεις, όπως στην Αφρική, να δημιουργηθούν παρόμοιοι πυρήνες που θα διευκολύνουν την εξάπλωση της κοινής ιδεολογίας του συμφέροντος. Ο ασιατικός χώρος εμποδίζεται για παρόμοιες ζυμώσεις λόγω της ιδιότυπης στάσεως του γίγαντα που λέγεται Κίνα. Είναι όμως βέβαιο πως μέσα από μακροχρόνιες ζυμώσεις κάπου εκεί θα οδηγηθεί ο ασιατικός χώρος. Δεν χρειάζεται να μιλήσουμε για τον χώρο της Λατινικής Αμερικής, που ήδη είναι υποταγμένος στις αμερικανικές προδιαγραφές των κοινών παναμερικανικών συμφερόντων. Παλαιά στα παραμύθια που μας έλεγαν υπήρχε πάντοτε κάποιος κεντρικός ήρωας που τον θαυμάζαμε και τον αγαπούσαμε. Ήταν ένα πρόσωπο κι ας ήταν βγαλμένο από τα παραμύθια. Είχε όνομα. Τα σύγχρονα παραμύθια έχουν ήρωες χωρίς όνομα μιας και η λέξη οικονομικό συμφέρον είναι τόσο ψυχρή για να συγκινήσει την καρδιά ενός μικρού παιδιού. Απ’ ό,τι φαίνεται η παγκοσμιοποίηση δεν θα μπορέσει να ισχύσει για τον κόσμο των παιδιών που θέλουν όνομα για τους ήρωες των παραμυθιών τους. Κι αυτό είναι μια ελπίδα. Αρκεί να υπάρξουν πολλά παιδιά στο μέλλον. Πιο πολλά από τον παιδικό πληθυσμό όλης της γης...