Αν ποτέ υπήρξε η ψευδαίσθηση ότι ο Μπαράκ Ομπάμα έπεσε «κατά λάθος» πάνω στον πρόεδρο της Κούβας στην κηδεία του Νέλσον Μαντέλα τον περασμένο Δεκέμβριο, τώρα μάλλον θα έχει εξαφανιστεί. Αυτό που υποτίθεται ότι ήταν μια τυχαία δημόσια χειραψία κατά την εκδήλωση στο Σοβέτο ήταν, όπως αποδείχθηκε, το αποκορύφωμα έξι μηνών μυστικών διπλωματικών επαφών που πραγματοποιήθηκαν στον Καναδά. Αλλά χρειάστηκε άλλος ένας χρόνος, και η επανειλημμένη παρέμβαση μιας προσωπικότητας όπως ο Πάπας Φραγκίσκος, για να φτάσουμε σε ένα σημείο όπου αξιωματούχοι στην Ουάσινγκτον και την Αβάνα να είναι έτοιμοι να πουν στον κόσμο τι πραγματικά συμβαίνει - μετά από ένα τελικό τηλεφώνημα μεταξύ του Ομπάμα και του Ραούλ Κάστρο την Τρίτη που επισφράγισε τη συμφωνία.
Στη συνέχεια, όπως και το Τείχος του Βερολίνου - το άλλο μεγάλο σύμβολο της αδιαλλαξίας του Ψυχρού Πολέμου - κάτι που έμοιαζε ένα μόνιμο στοιχείο των ΗΠΑ και της παγκόσμιας πολιτικής μόλις πριν από λίγες ώρες ξαφνικά κατέρρευσε, μπροστά σε έναν έκθαμβο κόσμο.
Η πρώτη ένδειξη ότι κάτι συνέβαινε ήταν αναφορές ότι είχε επιτευχθεί συμφωνία, κατά την οποία η Κούβα θα απελευθερώσει τον Alan Gross - έναν κυβερνητικό υπάλληλο των ΗΠΑ που κατηγορείται από την Κούβα ως κατάσκοπος των ΗΠΑ - για «ανθρωπιστικούς λόγους».
Στη συνέχεια, άμεσα, ο Ομπάμα και ο Κάστρο ανακοίνωσαν ότι θα κάνουν διαγγέλματα.
Οι δύο ομιλίες, που μεταδόθηκαν ταυτόχρονα σε διαιρεμένες οθόνες σε όλη την Αμερική, αποτελούν τους καρπούς των 18 μηνών συνομιλιών. Ο Gross δεν ήταν ο μόνος κρατούμενος που απελευθερώθηκε: η Κούβα θα απελευθερώσει επίσης έναν πράκτορα των ΗΠΑ, καθώς και 53 αντιφρονούντες, και σε αντάλλαγμα οι ΗΠΑ θα απελευθερώσουν τους Gerardo Hernández, Antonio Guerrero και Ramón Labañino, Κουβανούς πράκτορες που φυλακίστηκαν για κατασκοπεία στη Φλόριντα.
Και δεν ήταν μόνο αυτό. Πενήντα τρία χρόνια αφότου οι ΗΠΑ διέκοψαν τις διπλωματικές σχέσεις με την Κούβα, οι δύο χώρες θα προχωρήσουν στην αποκατάστασή τους και θα επαναλάβουν τις διπλωματικές αποστολές, ενώ η κυβέρνηση Ομπάμα θα λάβει μέτρα για τη χαλάρωση των περιορισμών μετακίνησης και εμπορίου. Νομικά, η εκτελεστική δράση του Ομπάμα που επιτρέπει τα περιορισμένα ταξίδια, το εμπόριο και τους διπλωματικούς δεσμούς μπορεί να αποτελεί μόνο μία ήπια εφαρμογή του τρόπου που γίνεται ο εμπορικός αποκλεισμός - θα χρειαστεί η έγκριση του Κογκρέσου για τον τερματισμό του εμπάργκο εντελώς.
Και το πιο σημαντικό, κάνοντας το μεγαλύτερο βήμα που μπορούσε χωρίς την αλλαγή του νόμου, ο Ομπάμα ελπίζει να φέρει έμμεσα την πολιτική αλλαγή στην Κούβα, η οποία θα οδηγήσει σε μια σημαντική τομή στην ξεπερασμένη συζήτηση στο εσωτερικό - μια παραδειγματική στροφή που θα αναγκάσει τους πολιτικούς να επανεξετάσουν το σκεπτικισμό σχετικά με την ικανότητά του Κάστρο να αλλάξει -και στην αντίθεσή τους σε μια μόνιμη ανατροπή των κυρώσεων.
Ο Peter Schechter, διευθυντής του Κέντρου Λατινικής Αμερικής στο Ατλαντικό Συμβούλιο, ένα think-tank, κατέστησε σαφές ότι η ανακοίνωση σηματοδότησε το τέλος μιας εποχής: «Είναι η αρχή του τέλους των αμερικανικών κυρώσεων στην Κούβα», είπε. Όπως και στην περίπτωση της μεταρρύθμισης της μετανάστευσης, είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι ο πρόεδρος θα μπορούσε να ενεργήσει μονομερώς με αυτόν τον τρόπο, μέχρι που πέρασαν οι ενδιάμεσες εκλογές του Νοεμβρίου. Μια κρίσιμη συνάντηση των οργάνων εθνικής ασφάλειας, κατά την οποία οι Αμερικανοί αξιωματούχοι οριστικοποίησαν το τέλος τους προγράμματος, πραγματοποιήθηκε στο καταφύγιο του Λευκού Οίκου στις 6 Νοεμβρίου, δύο ημέρες αφότου έκλεισαν οι κάλπες.
Η Κούβα αποτελούσε εδώ και καιρό το ταμπού της αμερικανικής πολιτικής. Ένα απαράβατο θέμα που απειλούσε με ήττα όποιο κόμμα το άγγιζε. Αυτός ο πρόεδρος μπορεί να μην ανησυχεί πια για τις εκλογές, αλλά το κόμμα του ανησυχεί και χρειάζεται την υποστήριξη του Κογκρέσου για μια σειρά ακόμα ευαίσθητων προκλήσεων της εξωτερικής πολιτικής, όπως μια παρόμοια προσπάθεια προσέγγισης με το Ιράν.
Αλλά βοηθά επίσης ότι η Κούβα δεν είναι πλέον το επικίνδυνο πολιτικό ζήτημα που ήταν κάποτε. Σκληροπυρηνικοί Κουβανοί εξόριστοι κατέχουν πλέον το κλειδί σε αυτές τις ψηφοφορίες: η παλιά φρουρά που κάποτε χρηματοδοτούσε παραστρατιωτικές επιδρομές στο λιμάνι της Αβάνας αργοπεθαίνει, νεότεροι Κουβανο-Αμερικανοί που δεν έχουν άμεση σχέση με το νησί ψηφίζουν με βάση άλλα θέματα και οι Ισπανόφωνοι που μετακόμισαν στη Φλόριντα από το Πουέρτο Ρίκο, την Βενεζουέλα και αλλού στη Λατινική Αμερική, σήμερα είναι περισσότεροι από τους Κουβανούς στην πολιτεία.
Η αλλαγή της πολιτικής πραγματικότητας σε όλη την περιοχή μπορεί επίσης να βοηθήσει να εξηγηθεί η ξαφνική πολιτική γενναιότητα του Ομπάμα: Ο Ομπάμα και οι αξιωματούχοι του τόνισαν τις ευρύτερες γεωπολιτικές προεκτάσεις της συμφωνίας. «Σήμερα, η Αμερική επιλέγει να χαλαρώσει τα δεσμά του παρελθόντος, έτσι ώστε να φτάσει σε ένα καλύτερο μέλλον - για τον κουβανικό λαό, για τον αμερικανικό λαό, για το σύνολο στο ημισφαίριο μας και για τον κόσμο», κατέληξε στην ομιλία του.
Ένας τόσο φιλόδοξος λόγος δεν αφορά μόνο το «γυάλισμα» της κληρονομιάς του Ομπάμα. Σε συνδυασμό με τις σημαντικές πρωτοβουλίες του στη μεταναστευτική πολιτική – για την οποία πολλοί στην Κεντρική και Νότια Αμερική αισθάνονταν ότι μεταχειριζόταν τους Ισπανόφωνους στις ΗΠΑ με διαφορετικό τρόπο από οποιαδήποτε άλλη μεταναστευτική ομάδα –ο Ομπάμα δήλωσε ότι ελπίζει πως η πολιτική του για την Κούβα θα βοηθήσει τελικά να αλλάξει η επικρατούσα υποκριτική άποψη των ΗΠΑ για την περιοχή.
Ανώτεροι κυβερνητικοί αξιωματούχοι τόνισαν επανειλημμένα ότι θεωρούν άλλες χώρες της Λατινικής Αμερικής στο ημισφαίριο ως κλειδί για την άσκηση πίεσης στην κυβέρνηση της Κούβας, ώστε να ασκήσει πολιτικές μεταρρυθμίσεις τώρα που η Αβάνα δεν μπορεί πλέον να υποδεικνύεται από την Ουάσιγκτον ως περιφερειακός «κακός». «Επιτέλους, έβγαλε τις ΗΠΑ από την εξίσωση ως πολιτικό ζήτημα», λέει ο Schechter. «Αυτό δεν είναι λίγο. Είναι καιρός οι άνθρωποι να δουν τι εστί Κούβα, χωρίς να ακούνε τις ΗΠΑ».
Ο ρόλος της Κούβας στη διαμόρφωση της σχέσης της Λατινικής Αμερικής με τις ΗΠΑ βοηθά επίσης στο να εξηγηθεί γιατί ο Πάπας Φραγκίσκος - ο πρώτος Πάπας από τη Λατινική Αμερική - έπαιξε τόσο σημαντικό ρόλο στην προσέγγιση των δύο πλευρών. Οι κυβερνήσεις τόσο των ΗΠΑ όσο και της Κούβας προσπάθησαν να τονίσουν τον εκτεταμένο ρόλο του στο παρασκήνιο. Η επαφή μεταξύ των δύο πλευρών απέκτησε ζωτική επιπλέον ώθηση από τις επιστολές που ο Πάπας έστειλε στον Ομπάμα και τον Κάστρο το περασμένο καλοκαίρι. Το Βατικανό δήλωσε ότι οι επιστολές καλούσαν τις δύο χώρες «να επιλύσουν τα ανθρωπιστικά θέματα κοινού ενδιαφέροντος, καθώς και την κατάσταση ορισμένων κρατουμένων, προκειμένου να ξεκινήσει μια νέα φάση στις σχέσεις».
Το Βατικανό φιλοξένησε επίσης αντιπροσωπείες από την Κούβα και τις ΗΠΑ, κατά τις συνομιλίες που κατέληξαν στην ιστορική συμφωνία. Αξιωματούχοι του Βατικανό είχαν πολύ μεγαλύτερη συμμετοχή, σύμφωνα με το Λευκό Οίκο, από τον Καναδά, ως ένα ουδέτερο φόρουμ. Ήταν ενεργοί διαμεσολαβητές και βοήθησαν όχι μόνο στην ανταλλαγή κρατουμένων αλλά και στην ευρύτερη εξομάλυνση των σχέσεων, σύμφωνα με μια πηγή των ΗΠΑ που παρευρέθηκε στις συνεδριάσεις.«Η υποστήριξη του Πάπα Φραγκίσκου και η υποστήριξη του Βατικανού ήταν σημαντικά για εμάς, δεδομένης της εκτίμησης την οποία έχουν τόσο οι Αμερικανοί όσο και οι Κουβανέζοι στην Καθολική Εκκλησία και ιδίως στον Πάπα Φραγκίσκο, ο οποίος έχει μια σημαντική ιστορία στη Λατινική Αμερική και είναι ο πρώτος Πάπας που προέρχεται από τη Λατινική Αμερική», δήλωσε ένας ανώτερος αξιωματούχος της αμερικανικής κυβέρνησης.
Ο Ομπάμα συζήτησε επίσης το θέμα επί μακρόν με τον Πάπα κατά τη διάρκεια της επίσημης επίσκεψής του στο Βατικανό τον Μάρτιο. Ένας ακόμα θεσμός τόσο αδιαφανής και τόσο ισχυρός όσο το Βατικανό, η Κεντρική Υπηρεσία Πληροφοριών (CIA) έπαιξε επίσης ρόλο.
Οι γνώμες μπορεί να διέφεραν σχετικά με το ρόλο του Alan Gross, ο οποίος σύμφωνα με τις ΗΠΑ ποτέ δεν είχε οποιοδήποτε ρόλο κατασκοπείας, αλλά όλες οι πλευρές αναγνωρίζουν ότι ένα σημαντικό μέρος της συμφωνίας ήταν η απελευθέρωση του ανώνυμου Κουβανέζου που κατασκόπευε για την Αμερική - και ο οποίος βρισκόταν στη φυλακή επί 20 χρόνια. Ο πράκτορας έχει επανειλημμένα περιγραφεί από αξιωματούχους ως ένα από τα πιο σημαντικά «κεφάλαια στις μυστικές υπηρεσίες» στη σύγχρονη ιστορία των ΗΠΑ και η απελευθέρωση του περιγράφηκε από τον διευθυντή της εθνικής ασφάλειας, James Clapper, ως «επιμύθιο στο κεφάλαιο του Ψυχρού Πολέμου».
Ο Ομπάμα είναι αποφασισμένος η «διπλή επίθεση» στον οικονομικό εκσυγχρονισμό και στην περιφερειακή και πνευματική πειθώ να συμβάλει στη διαμόρφωση πιο μακροπρόθεσμων σημαντικών βημάτων όσον αφορά τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη δημοκρατία που, όπως παραδέχεται, απουσιάζουν σε μεγάλο βαθμό από την υπάρχουσα συμφωνία μέχρι τώρα. Μπορεί να είναι γρήγορα και μη αναστρέψιμα, όπως της Ανατολικής Ευρώπης ή αβέβαια και μη αποτελεσματικά όπως της Ρωσίας, αλλά ελπίζει ότι αυτή η αλλαγή θα αποτελεί μέρος της κληρονομιάς του, όπως συνέβη με τον Ρόναλντ Ρέιγκαν.
Αλλά η πραγματική ελπίδα για αλλαγή έγκειται στην Κούβα. Ο πρόεδρός της μίλησε την Τετάρτη για τη δημιουργία «ενός πετυχημένου και βιώσιμου σοσιαλισμού» στον απόηχο της συμφωνίας. Ο οικονομικός και πολιτιστικός εκσυγχρονισμός στο εσωτερικό της Κούβας που ο Λευκός Οίκος ελπίζει ότι θα ακολουθήσει από την χαλάρωση του αμερικανικού εμπορικού και ταξιδιωτικού εμπάργκο είναι επίσης σημαντικά – αυτός ο εκσυγχρονισμός σίγουρα έπαιξε ρόλο στην αποσταθεροποίηση του σοβιετικού μπλοκ - αλλά θα μπορούσε κάλλιστα να οδηγήσει σε μια άλλη Κίνα: ένα οικονομικά ανοιχτό αλλά πολιτικά κλειστό καθεστώς, πεισματικά προσκολλημένο στο κομμουνιστικό παρελθόν του.
Και οι δυνάμεις των οικονομικών εξελίξεων είναι περιορισμένες. Αμερικανοί που ταξιδεύουν κάτω από ορισμένους κανόνες μπορεί να φέρουν από την Αβάνα πούρα για προσωπική χρήση, αλλά χωρίς δράση από το Κογκρέσο δεν υπάρχουν χοντρά Cohiba για τη βιομηχανία των ΗΠΑ. Θα χρειαστεί πρώτα κάτι μεγαλύτερο και πιο μακροπρόθεσμο. Το αν αυτό είναι διαχειρίσιμο, παραμένει ένα ανοιχτό ερώτημα: ο γερουσιαστής της Φλόριντα Marco Rubio, Ρεπουμπλικάνος και γιος κουβανέζων μεταναστών και ένας σκληρός αντίπαλος του «κατευνασμού» του καθεστώτος του Κάστρο, φαινόταν έτοιμος να κλάψει σε συνέντευξη Τύπου στο Καπιτώλιο, καθώς καταφέρθηκε εναντίον μιας συμφωνίας που ελάχιστα πλέον μπορούσε να αλλάξει.
Θα πρέπει επίσης να πειστεί και το Κογκρέσο. Ο βουλευτής των Δημοκρατικών Steny Hoyer, ένας συνήθως αξιόπιστος σύμμαχος, εξέδωσε μια δήλωση αργά την Τετάρτη χαιρετίζοντας την ανταλλαγή κρατουμένων, αλλά αμφισβητεί το κατά πόσο το «βάναυσο και κατασταλτικό» καθεστώς της Κούβας ήταν πραγματικά έτοιμο να αλλάξει. «Οι σημερινές δράσεις θα πρέπει να βρουν ανταπόκριση από το καθεστώς του προέδρου Ραούλ Κάστρο», είπε. «Το Κογκρέσο πρέπει να κάνει ό, τι μπορεί για να διατηρήσει την πίεση στην κουβανική κυβέρνηση, διασφαλίζοντας ότι αρχίζει να κινείται προς τη μεγαλύτερη δημοκρατία».
Σε κάποιο σημείο ο Ομπάμα θα χρειαστεί βουλευτές για να τελειώσουν τη δουλειά και να άρουν και το υπόλοιπο εμπάργκο, εάν θέλει να έχει μόνιμα αποτελέσματα. Τώρα, ο πρόεδρος πρέπει να ελπίζει ότι προτού να χρειαστεί να αλλάξει γνώμη στο Κογκρέσο, θα έχει αλλάξει η Κούβα.
